Veziri Azam Damat Rüstem Paşa ve Osmanlı'nın çöküşüne giden yolda atılan ilk adımlar:

Osmanlı İmparatorluğunda ilk iç çöküntünün, Kanuni Sultan Süleyman döneminde yani Osmanlının siyasi olarak en güçlü olduğu o en muhteşem denilen çağında başlaması son derece manidardır.

1560 yılına gelindiğinde bir yandan şehzadeler taht için açıktan açığa savaşırken, bir yandan da Osmanlı Ülkesinin dağlarında artık eşkıyalar gezmektedir. İmparatorluğun bütün asker kaynağını ve vergi gelirlerinin en önemli kaynağını oluşturan Anadolu halkının adalet arayışlarıyla başlattığı sosyal isyanların katliam la bastırılması ve Osmanlı'nın içinden çıktığı halka giderek yabancılaşarak imparatorlaşmanın sonucu, eşkıyalaşmaya zemin hazırlayacaktır.

Üstelik devam eden dönemde yaşanan büyük ekonomik kriz nedeniyle tımar sisteminin bozularak iltizam yöntemine geçilmesi de, bu ilk eşkıyalaşmayı dahi mumla aratacak Celali isyanlarının başlamasına sebep olacaktır.

Her şey bununla da kalmaz, 16. Yüzyılda yapılan coğrafi keşifler sonucu yeni keşfedilen topraklardan Avrupa’ya altın ve kıymetli maden akışı başlamış bu durum büyük bir enflasyon ve parasallaşma sürecine neden olmuştur. Üstelik yeni keşfedilen ticaret yollarıyla Avrupa, artık Osmanlıya muhtaç ta değildir.

Avrupa’da yaşanan bu gelişmelerin sonucu Osmanlı’nın devasa devşirme bürokrasisi büyük bir mali buhranla baş başa kalır. Bu durum karşısında devrin egemeni 1. Süleyman ve onun devşirme bürokrasisi kendi kısır çıkarları ve Dünyadan habersiz siyasetleri uğruna çareyi, daha fazla para bulmak için devletin vergi kaynaklarını kiraya vermekte bulacaklardır. Yani iltizam sistemi.

Mir-i toprakları ilk iltizama açan kişi ise Kanuni’nin vezir-i azamı ve damadı, Hırvat devşirmesi meşhur Rüstem Paşa olacaktır. Bizzat Kanuni’nin iradesi ve damadı Rüstem Paşa'nın uygulamaya koymasıyla başlayarak tüm Anadolu’ya yayılan iltizam sistemi, yüzyıllardır devam eden toprak düzeninin bozulmasına buda büyük bir sefalete yol açar.

Devrin egemeni 1. Süleyman ve onun Devşirme bürokrasisi giderek artan para ihtiyacı için, halkı adeta soymaya başlayan bu yeni vergi toplayıcısı Mültezimlerden taraf olurken, iş gümrük ve darphane gelirlerinin dahi iltizama verilmesine kadar gidecektir.

Sonraki dönemin tarihçisi ve devlet adamı Koçi Bey, ünlü risalesinde Kanuni’nin, damadı Vezir-i Azam Rüstem Paşa’ya “bir padişaha hazine olacak kadar” çok toprak temlik etmesinden yakınmakta, temlik edilen gelirin 40-50 bin asker beslemeye yeteceğini belirtmektedir.

Ç. Altan, Rüstem Paşa’nın hazinesini şu şekilde açıklamaktadır: “1700 köle, 2900 savaş atı, 1106 deve, 700.000 sikke-i hasene, 5000 kaftan ve elbise, 1100 adet üsküf, 600 gümüş eğer, 500 altın eğer, 1500 gümüş at başlığı ve 130 çift altın üzengi. Ayrıca, külçe altın, nakit altın ve gömüşle karışık altın. Ayrıca bol miktarda altın ve gümüş eşya ve mücevherat. Tüm bunların yanında Rüstem Paşa’nın 815 adet çiftliği ve 476 adet de su değirmeni bulunmaktadır.

Görüldüğü gibi, halk bir yandan mültezimler tarafından adeta soyulurken Vezir-i Azam Damat Rüstem Paşa da servetine servet katmıştır.

Kayınvalidesi Hürrem Sultan ile karısı Mihrimah Sultan’ın girişimleriyle 1555 yılında ikinci defa Vezir-i azam olan Rüstem Paşa, ölümüne dek bu görevinde kalırken, Osmanlı Devletinde de tüm vergi gelirleri satılarak mali düzen bozuluyor ve en muhteşem denilen çağında, çöküşe giden yolda ilk adımlar atılıyordu.

AHMET ELDEN